R.K. Parochie H. Eligius Schinveld

PAROCHIE H. GERTRUDIS JABEEK

Jabeek, H. Gertrudis van Nijvel

 Cultusobject:H. Gertrudis van NijvelDatum:17 maartPeriode:17e/19e eeuw (?) - ca. 1940Locatie:Parochiekerk van St. GertrudisAdres:Gaatstraat 2, 6454 AN JabeekGemeente:OnderbankenProvincie:LimburgBisdom:RoermondSamenvatting:De Gertrudisverering te Jabeek gaat met zekerheid terug tot in de 17e eeuw. Sinds wanneer er ook sprake is van een bedevaart, is niet bekend. De vroegste expliciete gegevens van bedevaartgangers dateren uit de eerste helft van de 20e eeuw. Dan is er sprake van pelgrims uit de omgeving van Jabeek en uit Duitsland die in de parochiekerk de voorspraak inroepen van de H. Gertrudis tegen muizen- en rattenplagen. Bij de terugreis werd gezegend water meegenomen.

---

Topografie- Het dorp Jabeek wordt voor het eerst vermeld in 1144. In 1268 stond er reeds een kapel, die toebehoorde aan de parochiekerk van het Duitse Gangelt. Jabeek werd in 1579 verheven tot zelfstandige parochie. Gertrudis van Nijvel is de patrones van kerk en parochie. Op het in 1889 aan de gemeente verleende wapen is onder meer Gertrudis met staf afgebeeld.
- De kerk ligt in de kern van het dorp Jabeek. Het oudste deel van de huidige kerk is de toren, die uit de tweede helft van de 15e eeuw stamt. In 1859 bouwde de Roermondse architect P.J.H. Cuypers tegen de toren een neogotische, bakstenen kruisbasiliek. De toren werd toen met één geleding verhoogd.
 Cultusobject- Gertrudis van Nijvel (626-659) was een dochter van Pepijn van Landen (hofmeier van de Frankische koning Dagobert) en diens vrouw Itta. Na de dood van Pepijn stichtte Itta een klooster in Nijvel waarvan zij zelf abdis werd. Na haar dood werd zij opgevolgd door Gertrudis. De verering te Jabeek en elders is verweven met enkele bekende legenden over de persoon Gertrudis. Een daarvan verhaalt dat de heilige eens tijdens het spinnen in slaap was gevallen, waarna ratten en muizen haar spinrokken in hun hol hadden gesleept. Een andere legende vertelt hoe Gertrudis tijdens het spinnen werd gesard door de duivel in de gedaante van een muis. Niettemin wist de heilige haar geduld te bewaren. In weer een andere legende wordt verhaald hoe de heilige, moe van het spinnen, op zeker ogenblik in slaap was gevallen. De duivel zond daarop ratten en muizen die haar spinrokken in de war maakten. Gertrudis, eenmaal ontwaakt, zou echter deze dieren hebben verjaagd. Dergelijke verhalen kenden reeds aan het begin van de 15e eeuw een wijde verspreiding in West-Europa. Gertrudis werd de beschermster tegen ratten en muizen die het gewas en de oogst schade konden berokkenen, en om dezelfde reden ook patrones van de hoveniers. Een en ander hield ook verband met het begin van de lente, omstreeks haar feestdag op 17 maart: het moment waarop het werk in huis (zoals het spinnen) eindigde en het werk op het veld begon. Het was ook het moment waarop de veldmuizen weer tevoorschijn kwamen, met alle gevolgen van dien voor de landbouwende bevolking.
- De verzilverd koperen reliekhouder (30 cm hoog) die de vorm heeft van een stralenmonstrans is in 1912 vervaardigd door Camille Esser uit Weert. De houder heeft een ronde, geprofileerde voet, een ronde stam en een ronde, afgeplatte nodus die een sierrand heeft met rozetten. De ronde theca bevat een botreliek van Ger-tru-dis. De theca is gevat in een vierpas met ornamentering: aan de buitenzijde zijn stralen en aan de bovenzijde wingerdbladen en een kruisje aangebracht.
- Het houten Gertrudisbeeld (97 cm hoog) stamt uit de tweede helft van de 17e eeuw. Het beeld werd in 1951 gerestaureerd in het atelier van het 'Limburgs Oudheidkundig Museum' te Maastricht. Bij die gelegenheid werd het beeld gepolychromeerd en werd de rechterhand vernieuwd. In 1998 was de polychromie weer verwijderd. Het beeld toont Gertrudis als abdis met een open boek in de linkerhand. In de rechterhand houdt zij een staf. Het beeld staat thans op een console tegen de linkermuur van het koor.
- In de rechter transeptarm staat op een sokkel een gepolychromeerd gipsen Gertrudisbeeld (ca. 150 cm hoog). Het beeld toont Gertrudis als abdis. Haar habijt is echter blauw met gouden stiksel. In haar rechterhand houdt zij een opengeslagen boek en in haar linkerhand een staf, waarop twee muizen zitten.Verering- Reeds in 1669 was in Jabeek een Gertrudisbroederschap gevestigd die jaarlijks 16 vaten tarwe aan inkomsten had. In een gildeboek uit 1780 wordt terugverwezen naar voorgaande reglementen uit 1515 en 1720. Het is niet bekend of er toen ook al een Gertrudisbedevaart naar Jabeek bestond.
- In de decennia voor de Tweede Wereldoorlog kwamen pelgrims onder andere uit Bingelrade, Doenrade, Merkelbeek, Oirsbeek, Puth, Süsterseel (D) en Havert (D) op 17 maart naar Jabeek om de voorspraak van Gertrudis in te roepen tegen ratten en muizen. Zender noemt ook Hillensberg (D) en Heinsberg (D) als plaatsen van waaruit pelgrims naar Jabeek trokken. Er waren meerdere missen op die dag. Op 17 maart 1927 was de eerste mis om 7.30 uur. De hoogmis met feestpredikatie begon om 9.30 uur. Tijdens de mis werd Gertrudiswater, 'moezewater', gewijd. Het water stond in een zinken teil op het koor. Na de wijding werd het in het torenportaal gezet, zodat na de mis iedereen naar believen water mee naar huis kon nemen. Met het water werden de schuren, stallen en woonhuizen besprenkeld om muizen en ratten te weren. De proclamanda van 1927 melden dat het water ook te gebruiken was tegen - niet nader aangeduide - ziekten. Na elke mis was er ook gelegenheid de Ger-tru-dis-reliek te vereren. Op 17 maart was er ook kermis in Jabeek. Op het kerkplein bouwden marskramers hun stalletjes op om er naaigerei alsmede devotionalia te verkopen zoals wijwaterbakjes, rozenkransen, heiligenbeeldjes en dergelijke. Zegslieden meldden in 1998 dat het bedevaartkarakter van de cultus rond het begin van de Tweede Wereldoorlog is verdwenen. Het gebruik om muizenwater te zegenen was in 1992 nog in zwang.
- In 1998 werd de feestdag van Gertrudis nog met bijzondere aandacht gevierd. Reliekverering en de zegening van 'moezewater' vinden echter niet meer plaats. Er komen ook geen bedevaartgangers meer. Het Gertrudisbeeld wordt jaarlijks nog meegedragen in de bronkprocessie die 14 dagen na Pinksteren door het dorp trekt. Leden van 'Trommel en fluitenkorps Sint-Gertrudis' hebben de eer het beeld te dragen. Vroeger behoorde dit voorrecht toe aan de inmiddels ter ziele gegane schutterij 'Sint-Gertrudis'.
 

 

---

HUIDIG KERKGEBOUW

1
In 1850 vertoonde het kerkgebouw vele gebreken. Overal drong het vocht door de
muren. Dak lekte en de toren was in slechte toestand. Men vond, dat de kerk leek
op de stal van Bethlehem.
Men zag zich genoodzaakt om actie te ondernemen. Op de eerste zondag van 1850
schrijft het kerkbestuur een brief naar de gemeenteraad van Jabeek.
 Hierin gaf men de wens tot herstel of vernieuwing van de kerk te kennen.
Aangezien de nood erg groot was, probeerde men ondertussen allerlei problemen
voorlopig op te lossen.
Op diezelfde zondag vergaderde het kerkbestuur over een plan van een ons niet
bekende bouwmeester Jenniskens voor een nieuw schip en nieuw priesterkoor.
Menvond dat in dat plan het schip met het bestaand rond gewelf geen mooie
verhoudingen had.
Na een bezoek van Mgr.Paredis, bisschop van Roermond, oordeelt deze, samen met
een lid van het kerkbestuur en de burgemeester, dat een schip met mooie
verhoudingen de voorkeur verdient, het gaat dan over het schip tussen kerktoren
en het priesterkoor.
Jenniskens maakt dan een tweede plan.
2.
Pas in het begin van 1852 komt de gemeenteraad van Jabeek na enig aandringen in beweging.
De raad organiseert een bijeenkomst voor de inwoners van Jabeek om de meningen te peilen
en om informatie te verstrekken. Er kwamen slechts 3 personen opdraven.
Daarna is het kennelijk gedaan met de voortvarendheid.
3.
Op 3 december 1857 besluit het kerkbestuur tot de bouw van een nieuwe kerk.
Het plan van Jenniskens haalde het niet en daarom werd de hulp ingeroepen
van een bekwamer geachte architect.
 Met een plan van Pierre Cuypers ging men akkoord.
4.
Op 2 maart 1859 vindt in aanwezigheid van de ingenieur van Waterstaat, Van Opstall,
 de eerste aanbesteding plaats.
 Het werk werd niet gegund,omdat zelfs de laagste inschrijver met f 15.100 ruim boven de
 begrote f 13.100 bleef.
Cuypers paste het bestek aan, zodat het geheel goedkoper werd. In plaats van Naamse
blauwsteen werd Sibbersteen toegepast.
Een stenen trap naar de toren verviel en werd vervangen door een houten wenteltrap. En de verhoging van de toren zou worden uitgevoerd in metselwerk van 2,5 stenen i.p.v. in 3 stenen.
Op 22 maart vindt de 2de aanbesteding plaats. P.J.Lemmens uit Beek is de laagste inschrijver
 met f 13.700.
Het kerkbestuur benoemde een tweehoofdige bouwcommissie.
 Provincie en Rijk subsidiëren de bouw. En de bevolking van Jabeek verricht hand- en spandiensten.
5.
De kerk is een der eerste van Cuypers in Limburg.
Bij de 15^de eeuwse toren, die hij met een geleding verhoogt en van een andere spits voorziet.

---

JABEEK

Provincie : Limburg
Opheffing : 1982 Schinveld (1982 Onderbanken)

"Gedeeld; rechts in keel een slangenkruis van zilver met een hartschild van zilver, beladen met 3 koeken van keel, geplaatst 2 en 1; links in goud de H.Gertrudis van Nivelles, het hoofd omgeven door een nimbus, dragende het gewaad van abdis van sabel, aangezicht en handen van natuurlijke kleur, houdend in de linkerhand een kromstaf van goud, waartegen achter elkander opklimmen 3 muisjes van zilver, de kromming van den staf van sabel."

 

Oorsprong/verklaring :
Het wapen is een combinatie van de wapens van de familie Huyn van Amstenrade en de parochieheilige

---

Naam:Gertrudis Ga naar de site van de patroonheiligeParochie/kerkgemeente:H. GertrudisDekenaat/ kerkverband:BrunssumPlaats:JabeekGemeente:OnderbankenWijk: Adres:DorpsstraatPostcode:6054 ZGCoördinaten:x: 193938, y: 332605Eigenaar: Rijksmonumentennummer:364064 Code: 6454ZG-00002-01Kadastrale gegevens:Jabeek A 1219Bouwpastoor/ bouwpredikant: Architect(en):Cuypers P.
 Kunstenaar(s): Huidig gebruik:R.K. Kerk 

Redengevende omschrijving Rijksdienst voor de Monumentenzorg

R.K.Kerk, gebouwd in 1859 door P.J.H. Cuypers met gebruikmaking van 15e eeuwse toren. 0p het kerkhof een hardstenen grafkruis van 1825. Tweeklaviers orgel, midden 19e eeuw gebouwd door Gebr. Müller. Klokkenstoel met klok van J.B.N. Gaulard, 1822, diam. 45 cm. Mechanisch torenuurwerk, B. Eijsbouts, 1926, later voorzien van elektrische opwinding. (Datum: 17-01-1967).

Informatie over en foto's van dit kerkgebouw zijn ook te vinden op de site van Archimon

Ruimtelijke context

De Gertrudiskerk ligt aan de hoofdstraat van Jabeek en wordt omgeven door een muur en een kerkhof. Voor de muur om de kerk ligt een klein grasveld.

Type

Neogotische, driebeukige basicale kerk met een driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met ingesnoerde naaldspits.

Bouwgeschiedenis

De toren stamt uit de de tweede helft van de 15e eeuw. De oude kerk werd in de jaren 1858-1859 vervangen door door de huidige kerk naar een ontwerp van P.J.H. Cuypers. De toren werd daarbij verhoogd.

Exterieur

 

Zuidzijde. Foto: november 2005

De bakstenen kerk heeft een middenschip, dat met leien is gedekt. De zijbeuken hebben lezenaarsdaken, gescheiden door een middenstuk met een opvallend roosvenster. Het middenstuk heeft weer een zadeldak. Ook deze daken zijn met leien gedekt. Tegen de absis is een kruis bevestigd.

Bron: Monumenten in Nederland: Limburg, Waanders Uitgeverijen, Zwolle en Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist

Orgel

In 1868 plaatsten Gebr.Müller (Reifferscheidt, D) in deze kerk een orgel; in opzet een eenmanuaals orgel waarvan een aantal stemmen ook op een afzonderlijk (tweede) manuaal en pedaal te bespelen was; bij gelegenheid van het gereedkomen van het orgel verscheen in de Limburger Courier (24 april 1868) een uitvoerig gedicht onder de titel: “De eerste Orgeltoon te Jabeek”.

                               Hoofdwerk                           Positief                                  Pedaal
                               Bourdon B/D 16’                                                                -> Subbass 16’
                               Principaal 8’                                                                       -> Octaafbass 8’
                               Bourdon B/D 8’                   -> Bourdon B/D 8’
                               Salisionaal B/D 8’                -> Salisionaal B/D 8’
                               Gamba B/D 8’                      -> Gamba B/D 8’
                               Flûte travers D 8’
                               Octaaf 4’
                               Flaut dulce 4’
                               Octaaf 2’                               -> Octaaf 2’
                               Quint 2 2/3’
                               Terts 1 3/5’
                               Fourniture III
                               Trompet B/D 8’

Literatuur: Het historische orgel in Nederland, deel IX, blz. 171

Bron: G.M.I.Quaedvlieg – Orgeldocumentatie Limburg (Stadsbibliotheek Maastricht)

.

* Geciteerd uit het boek PJH Cuypers (1827-1921) Het complete werk HIer bij is dr Dolf Broekhuizen geciteerd

---

Bijzondere voorwerpen en afbeeldingen

Exterieur: oostzijde
Tegen de absis aan de oostzijde is een kruisbeeld aangebracht. Foto: november 2005Exterieur: westzijde (01)
Foto: augustus 2008Exterieur: westzijde (02)
Foto: november 2005Exterieur: zuidzijde met toren
Foto: november 2005

---

 

Gevorderde grote kerkklok van Jabeek op 18 mei 1943. Gewicht bedraagt 400 kg

 

Gevorderde kerkklokken van de kerk Jabeek op 18 mei 1943. Gewicht bedraagt resp. 400 kg., 280 en 60 kg. De kleine klok is in november 1943 terugontvangen. Deze dateert uit 1822 en is afkomstig van de oude kerk. Werd in 1858 in de huidige toren opgehangen

 

Afladen en inzegening door pastoor M. Meulenberg op 5 september 1949 van de nieuwe kerkklokken

 

 

 

---

Foto van pastoor Vrancken en kerkbestuur van rond 1930.

 

Pastoor Frenken Jabeek van 1926-1933

 

Een ducument van 40 jaar geleden